Dýmdým Kalesi Destaný
15 Aralýk 2020 18:50 / 2189 kez okundu!
Xanê Çengzêrin (Altýn Elli Han) da olarak bilinen destan, halk arasýnda Dýmdým Kalesi olarak biliniyor. Destan, 17. yüzyýlda Ýran Kürdistan’ýnda yaþanmýþ gerçek bir Kürt ayaklanmasýna dayanýyor.
****
Dýmdým Kalesi Destaný
Xanê Çengzêrin (Altýn Elli Han) da olarak bilinen destan, halk arasýnda Dýmdým Kalesi olarak biliniyor. Destan, 17. yüzyýlda Ýran Kürdistan’ýnda yaþanmýþ gerçek bir Kürt ayaklanmasýna dayanýyor.
Ayaklanmanýn merkezi ise Ýran Kürdistan’ýnda yer alan Mergever bölgesindeki Dýmdým Kalesi’dir. Memê Alan’la birlikte Kürtlerin ilk efsanesi olan Dýmdým Destaný, 19. yüzyýl ortalarýna kadar dengbej geleneði ile taþýndý. 19. yüzyýlýn ortalarýnda yazýya dökülen destan Rusya’nýn Erzurum eski Baþkonsolosu A. Jaba tarafýndan derlendi. 1860 “Kurdskiye Rasskazý” dört sayfalýk bir düz yazý metni olarak yayýmlandý. Destanýn bu versiyonu Bayezitli bir Kürt’ün sözlerinden Arap alfebesiyle kaydedildi. Birkaç ad altýnda bilinen destan; Dimdim (Dýmdým), Dýmdým Xanê Kurda (Dýmdým Kürt Haný), Beyt’ta Xanê Kurda (Altýn Elli Han’ýn Merkýbesi), Xanê Çengzêrin (Altýn Elli Han) gibi isimlerle bilinmekte. Destanda Dýmdým Kalesi kahramanca savunulduðu; Ýran Kürdistan’ýnda Tergever, Mergever, Býradost ve Uþnu bölgelerinde yaþayan Kürt köylülerin, Safevi (Ýran) istilacýlarýna karþý verdiði mücadele anlatýlmakta.
Ýstilacýlara tepki Kürt halkýnýn, kendi baðýmsýz Kürt devletini kurmasý istilacýlar tarafýndan sürekli engellendi. Kuzeyden güneye, doðudan batýya giden ticaret yollarý Kürt devletinin bulunduðu topraklarda geçiyordu. Stratejik bir yere sahip olan Kürt devleti sürekli, Osmanlý Ýmparatorluðu ve Safevilerin saldýrýlarýna uðruyordu. Dýmdým Destaný, Safevi hükümdarý Þah Abbas I’in (1587-1629) döneminde yaþandý. Köylerde ve kentlerde yaþayan yoksullarýn durumlarý her geçen gün kötüye gidiyordu. Herhangi bir iyileþme görülmezken, þah kendi iktidarýný ve amaçlarýný gerçekleþtirmek için daha sert önlemlere baþvuruyordu. Bu da yoksul halkýn tepkisini çekiyordu. Ayný zamanda Safevileri tek bir devlet haline getirmek isteyen Þah Abbas I, Kürt beylerini kendi himayesi altýna almak istiyordu. Safeviler bu siyasetini yaþama geçirirken, en çok Kürt halký zarar gördü. Bütün bu geliþmeler yaþanýrken, Kürt feodal beyleri de tek bir Kürt devletinin kurulmasý çabasý içerisindeydiler. Xanê Çengzêrin’inde (Altýn Elli Han) böyle bir amaçý vardý. Fakat Kürt feodal beyleri kendi aralarýndaki düþmanlýklar ve çýkar iliþkilerinden dolayý bir türlü bir araya gelmediler. Kürt halk ayaklanmasý olan Dýmdým da bu ortamda gerçekleþti. 1608-1610’da gerçekleþen ayaklanma Safevi devletinin varlýðýna yönelen tehlikeli ayaklanmalar arasýnda yer aldý. Gerçekleþen ayaklanmadan sonra diðer halklar da birbirini zincir gibi izleyen ayaklanmalar gerçekleþtirdiler.
Destanýn hikâyesi Emir Han, Þah Abbas I’den yaptýðý hizmetler karþýlýðýnda bir öküz derisi kadar toprak parçasý ister. Emir Han, öküz postundan daracýk ve incecik bir kemer yapar ve bu kemerle büyük bir toprak parçasýný kaplar. Ve Gozan Tepesi’nde Dýmdým Kalesi’ni inþa eder. Kaleyi gizli geçitler, su havuzlarý, yeraltý su borularý ile döþer. Kalenin yeri ve yapýmý göz önüne alýndýðýnda ise Emir Han’ýn büyük bir strateji bilgisine sahip olduðu görülür. Kürt devleti kurmak için böylesi bir plana giriþen Emir Han, daha sonra þaha karþý çýkar. Ve þah, Emir Han’a þöyle seslenir; “Ku te bêaqilî kiriye, Min bihîstiye te navê þah ser xwe daniye.
Lo-lo Xano tu kurmancî
Qebûl bike tu vî t’acî
Qebûl nakî te dikujim”
(Akýlsýzlýk yaptýðýn; Kendini þah ilan ettiðini duydum. Ey, han, sen Kurmancsýn, Taný benim tacýmý,
Tanýmazsan, seni öldürürüm!)
Ama Emir Han’ýn þaha cevabý nettir: “T’acê te ser serê te be, Gû nav mesebê te be, Kuþtina mêra wê hebe,
K’urdistan bênav nabe.”
(Senin tacýn baþýnda kalsýn, Mezhebine tüküreyim senin, Varsýn yiðitler ölsün, Bir tek Kürdistan onursuz kalmasýn!)
Bu cevaptan sonra savaþ baþlar. Yedi yýl süren savaþýn seyri, þahýn, gizli suyolunu bulmasýyla deðiþir. Kalenin içindekilerin susuz kalmasýndan dolayý kale þah tarafýndan ele geçirilir. Kalenin ele geçirildiði sýrada Emir Han’ýn annesi Güher Haným kalenin içine daha önce döþenmiþ barutlarý patlatýr. Ve kale yerle bir olur. Kürtlerin “Þêr e, çi jin e çi mêr e” (Aslan aslandýr, ne fark eder, ha erkek, ha diþi) atasözünden de anlaþýlacaðý gibi, o dönemde Kürt toplumunda kadýna deðer veriliyordu. Emir Han’ýn, Xanê Çengzêrin (Altýn Elli Han) ismini almasý da; þahýn, Kürt aþireti olan Býradost’u kazanmak için altýn iþçiliðinin en iyi ustalarýna protez bir kol yaptýrarak, Emir Han’ýn kesik koluna takmasýyla olur. Safevi devleti, Þah Abbas I’in uyguladýðý sert ve baskýcý iç politikalardan dolayý baþlayan Kürt ayaklanmasýný zor da olsa bastýrdý. Yaþanan ayaklanmalara katýlan beylikler ve aþiretler ya yok edildiler ya da topluca ülkenin en ücra köþlerine sürüldüler.
(Kaynakça: Avesta Yayýnevi Kürt Kahramanlýk Destaný: Dýmdým. Ordixanê Celil’in yazdýðý eser Rusça’dan Ýbrahim Kale tarafýndan çevrildi. Destanýn altý deðiþik versiyonu hem Kürtçe hem de Türkçe olarak verilmiþ. Evrensel.)
Murat AKKUÞ
09.12.2020, Iðdýr
